Tên di sản : Thắng cảnh núi Ngưỡng Sơn Chùa Linh Xứng
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Danh lam thắng cảnh
Sô quyết định : Số 166/QĐ-UBND
Giới thiệu
Ở làng Ngọ Xá, xã Hà Ngọc, Hà Trung, Thanh Hóa có đền thờ Tướng quốc Lý Thường Kiệt, tại đây còn lưu giữ bia chùa Linh Xứng do chính Ngài cùng Thiền sư Mãn Giác lập dựng từ năm 1085 - 1089.
Bia cao 110cm, rộng 70cm, trên trán bia khắc lối chữ triện, ghi rõ Ngưỡng Sơn Linh Xứng tự bi minh. Bi văn cho biết, bia được dựng ngày mồng hai tháng ba năm Bính Ngọ 1126, người viết văn bia là Thích Tháp Bảo, hiệu là Hải Chiếu đại sư, người viết lên đá để khắc là Hiệu thư lang Lý Doãn Từ, người khắc bia là Tăng Huệ thống Thường Trung. Bia dựng trên một con rùa đá tạo tác đẹp, hai mặt đều khắc lối chữ chân, ghi tường tận việc dựng chùa và công lao của anh hùng dân tộc Lý Thường Kiệt, từng nhiều năm sống gắn bó với xứ Thanh. Điều đó cho thấy, ở vùng quê này từng có một ngôi chùa khai dựng gần nghìn năm trước tên là Linh Xứng.
Người cao tuổi làng Ngọ Xá còn nhớ, chùa vốn được dựng trên mõm núi Ngưỡng Sơn (thuộc làng Ngọ Xá), nên trong dân gian còn gọi là chùa Ngưỡng Sơn. Đến nửa đầu thế kỷ XX, nắng mưa và những cơn binh lửa đã khiến ngôi chùa bị hư hoại nên dân chúng trong vùng mới chuyển bia về đặt tại đền thờ Lý Thường Kiệt như ngày nay. May sao, văn bia ghi cụ thể về chùa Linh Xứng xây dựng từ năm 1085 - 1089. Thời đó, Lý Thường Kiệt được triều đình cử vào trấn nhậm xứ Thanh - Nghệ. Ông đặt lỵ sở quận Cửu Chân (tên cổ của Thanh Hóa) tại vùng Duy Tinh (nay là làng Duy Tinh thuộc huyện Hậu Lộc). Đương thời, một nhân vật hàng đầu trong dòng Thiền Quan Bích là Thiền sư Mãn Giác, theo lệnh vua Lý Nhân Tông đã từ Thăng Long vào Cửu Chân. Lý Thường Kiệt cùng Thiền sư Mãn Giác dạo chơi sơn thủy, đàm đạo, rồi hai ông đồng tâm cho lập dựng chùa trên núi Ngưỡng Sơn, cách quận lỵ Duy Tinh chừng 5 cây số theo đường chim bay và đặt tên là Linh Xứng tự.
Theo văn bia chùa Linh Xứng, chùa được xây dựng công phu: Chùa ở phía Nam núi. Trai phòng ở hai bên. Tượng phật Như Lai thếp vàng ngồi cao trên tòa sen, nổi lên trên mặt nước. Chung quanh tường có hình các vị La Hán, muôn hình vạn trạng, không kể xiết,…Sau chùa có xây bảo tháp, tên là tháp Chiêu Ân, cao chín tầng. Cửa mở bốn mặt có bao lơn. Bốn góc treo chiêng vang rung trước gió, hòa cùng tiếng chim hót. Phía trước dựng cột biểu, ánh ban mai cũng sáng chói với tượng vàng,…Trước cửa chính ngôi chùa cũng treo chuông, có đường đi thẳng xuống sông. Bên sông lại có ngôi đình…Qua văn bia, ta có thể hình dung một ngôi chùa tráng lệ khởi dựng gần nghìn năm trước, nằm gần bên đường bộ xung yếu (Quốc lộ 1 ngày nay), lại có đường sông (ngay trước cửa chùa), khách thập phương dễ dàng tới dâng hương, vãn cảnh. Văn bia chùa Linh Xứng cũng như một số thư tịch cũ còn cho biết, sứ thần các nước Chiêm Thành, Chân Lạp sang Đại Việt đều đến thăm chùa Linh Xứng. Sau này, hai người cháu của Tướng quốc Lý Thường Kiệt đến ngụ tại chùa, lập dựng thêm chùa Thánh Ân ở phía đông Ngưỡng Sơn.
Văn bia ghi rõ hành trạng của danh tướng Lý Thường Kiệt: thân sinh của Ngài là Lý An Ngữ, làm quan triều Lý Thái Tổ, cũng vào công cán tại xứ Thanh và qua đời tại đây. Thân mẫu của Ngài họ Hàn, đã sinh hạ Ngài vào năm 1019 tại phường Thái Hòa, thành Thăng Long. Lớn lên, Ngài chăm đọc sách và tập luyện binh pháp, đã lấy vợ tên là Tạ Thuần Khanh,...Đó là những thông tin về cuộc đời Lý Thường Kiệt mà sử sách không ghi chép. Về sau, năm 1041, Lý Thường Kiệt tự yếm, làm hoạn quan trong cung đình, rồi trở thành một danh tướng xuất chúng lập nhiều công lớn dẹp nạn xâm lăng, mở rộng bờ cõi, giữ vững quyền tự chủ của quốc gia Đại Việt,...
Theo một số thư tịch cũ, vài nơi từng có đền thờ Lý Thường Kiệt, như ở huyện Kim Động (Hải Dương), huyện Gia Lâm (Hà Nội),...nhưng đến nay chưa tìm thấy dấu tích. Duy nhất ở làng Ngọ Xá, xã Hà Ngọc, huyện Hà Trung, Thanh Hóa còn đền thờ Ngài và tại đây lưu giữ được tấm bia chùa Linh Xứng do chính Ngài cùng Thiền sư Mãn Giác lập dựng. Trong cuộc đời hiển hách của Lý Thường Kiệt có đến 19 năm ông trị nhậm tại Thanh - Nghệ, từ năm 1082 - 1101 mới trở về Thăng Long. Đặc biệt, Lý Thường Kiệt để lại tiếng thơm muôn đời ở xứ Thanh, ngoài chùa Linh Xứng, những ngôi chùa nổi tiếng như chùa Báo Ân ở núi Nhồi (thuộc phường Đông Tân, thành phố Thanh Hóa), chùa Bối Lý (ở xã Thiệu Trung, Thiệu Hóa),...đều được lập dựng trong thời gian Lý Thường Kiệt ở xứ này và văn bia trong chùa đều ghi công lao của Ngài với nước nhà và địa phương.